جنگ داخلی سوریه که از سال ۲۰۱۱ آغاز شد، به یکی از پیچیده‌ترین و طولانی‌ترین بحران‌های خاورمیانه تبدیل شده است. در این میان، ایران با حمایت از دولت بشار اسد، نقش پررنگی در تعیین سرنوشت این جنگ داشته است. این حضور که از همان سال‌های ابتدایی بحران آغاز شد، اهداف متعددی را دنبال می‌کرد: از حفظ محور مقاومت و مقابله با اسرائیل گرفته تا جلوگیری از نفوذ رقبای منطقه‌ای و مدیریت تهدیدات امنیتی ناشی از تروریسم. ایران همچنین با عملیات‌های نظامی و مستشاری، نقشی کلیدی در بسیاری از پیروزی‌های دولت سوریه ایفا کرد. با این حال، این حمایت‌ها مخاطرات و پیامدهایی در حوزه روابط خارجی ایران ایجاد کرده که مدیریت آن‌ها مستلزم سیاست‌گذاری دقیق دیپلماتیک است.
چرا سوریه برای ایران مهم است؟
۱. حفظ محور مقاومت و تقویت بازدارندگی در برابر اسرائیل
سوریه یکی از ستون‌های اصلی محور مقاومت است که شامل ایران، حزب‌الله لبنان و گروه‌های فلسطینی می‌شود. این محور، نقش حیاتی در استراتژی بازدارندگی ایران در برابر اسرائیل دارد. با توجه به موقعیت استراتژیک سوریه، سقوط دولت بشار اسد می‌توانست این محور را تضعیف و مسیر انتقال تسلیحات از ایران به حزب‌الله را مسدود کند. بنابراین، حمایت از دولت سوریه برای ایران نه‌تنها یک انتخاب استراتژیک، بلکه یک ضرورت امنیتی بوده است.
۲. مقابله با نفوذ آمریکا و متحدان منطقه‌ای
بحران سوریه به میدان رقابت گسترده‌ای بین ایران و کشورهای غربی و عربی تبدیل شد. آمریکا، عربستان سعودی، ترکیه و قطر، با حمایت از گروه‌های مخالف دولت اسد، در تلاش بودند تا نقشه منطقه‌ای جدیدی را طراحی کنند که تضعیف ایران در آن یکی از اهداف کلیدی بود. در این شرایط، حضور ایران در سوریه به مقابله با این نقشه کمک کرد و مانع از گسترش نفوذ رقبا در منطقه شد.
۳. جلوگیری از گسترش تروریسم به مرزهای ایران
ظهور گروه‌هایی مانند داعش و جبهه النصره در سوریه، تهدید مستقیمی برای امنیت ملی ایران محسوب می‌شد. این گروه‌ها علاوه بر جنایت‌های گسترده، درصدد نفوذ به عراق و مرزهای ایران بودند. ایران با ورود نظامی به سوریه، نه‌تنها مانع از پیشروی این گروه‌ها شد، بلکه در شکست داعش در مناطقی کلیدی مانند بوکمال و دیرالزور، نقشی تعیین‌کننده ایفا کرد.
۴. تقویت نفوذ منطقه‌ای ایران
حضور ایران در سوریه، فرصتی برای گسترش نفوذ استراتژیک این کشور در خاورمیانه فراهم کرد. این نفوذ به ایران اجازه داد تا قدرت چانه‌زنی خود را در معادلات بین‌المللی افزایش دهد و به یک بازیگر کلیدی در تعیین آینده سوریه تبدیل شود.
دستاوردهای نظامی ایران در سوریه
ایران در طول سال‌های جنگ، با ارائه حمایت‌های مستشاری و عملیاتی، نقش مهمی در موفقیت‌های دولت سوریه ایفا کرد. برخی از مهم‌ترین عملیات‌های ایران عبارت‌اند از:
– عملیات آزادسازی نبل و الزهرا (۲۰۱۴): این عملیات، محاصره دو شهر عمدتاً شیعه‌نشین را شکست و ارتباط مناطق شمالی با دولت مرکزی را تقویت کرد.
– عملیات آزادسازی حلب (۲۰۱۶): آزادسازی این شهر، که از مهم‌ترین پیروزی‌های ارتش سوریه به شمار می‌رود، با همکاری ایران، روسیه و حزب‌الله محقق شد.
– عملیات بوکمال (۲۰۱۷): در این عملیات، داعش آخرین پایگاه مهم خود را از دست داد و مسیر زمینی تهران-دمشق بازگشایی شد.
این دستاوردها نشان داد که حضور ایران، نقشی تعیین‌کننده در جلوگیری از فروپاشی دولت سوریه داشته است.
مخاطرات حضور ایران در سوریه و الزامات دیپلماتیک
حضور ایران در سوریه، هرچند دستاوردهای مهمی به همراه داشته، اما چالش‌های جدی نیز ایجاد کرده است.
– تنش با کشورهای منطقه:
کشورهای عربی مانند عربستان و قطر، حمایت ایران از سوریه را دخالت در امور داخلی کشورهای عربی می‌دانند. این مسئله به تشدید رقابت‌های منطقه‌ای و افزایش فشارهای سیاسی علیه ایران منجر شده است.
– فشارهای بین‌المللی:
کشورهای غربی، به‌ویژه آمریکا، حضور ایران را تهدیدی برای منافع خود و اسرائیل قلمداد کرده و آن را بهانه‌ای برای اعمال تحریم‌های بیشتر قرار داده‌اند.
– رقابت با روسیه و ترکیه:
اگرچه ایران با روسیه و ترکیه در مذاکرات آستانه همکاری کرده است، اما تضاد منافع این کشورها می‌تواند در آینده به محدود شدن نفوذ ایران منجر شود.
برای مدیریت این مخاطرات، ایران باید از ابزار دیپلماسی هوشمندانه استفاده کند. تأکید بر مشروعیت حضور ایران (بر اساس دعوت رسمی دولت سوریه) و مشارکت در بازسازی این کشور می‌تواند تصویر مثبتی از نقش ایران ارائه دهد.
نکات کلیدی برای تثبیت آرامش در سوریه
۱. تقویت دولت مرکزی سوریه:
ایران باید به دولت بشار اسد در بازسازی نهادهای سیاسی و نظامی کمک کند تا اقتدار دولت مرکزی حفظ شود.
۲. بازسازی مناطق جنگ‌زده:
مشارکت در بازسازی زیرساخت‌ها و بازگشت آوارگان، به تقویت ثبات و کاهش نارضایتی‌های مردمی کمک می‌کند.
۳. تعامل با بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی:
ادامه همکاری با روسیه، ترکیه و حتی کشورهای عربی می‌تواند از شکل‌گیری بحران‌های جدید جلوگیری کند. مذاکرات آستانه نمونه موفقی از این تعاملات بود که باید تداوم یابد.
۴. توجه به اقشار و اقلیت‌های مذهبی:
حمایت از اقلیت‌های مذهبی و تعامل با عشایر و گروه‌های مردمی سوریه، نقشی کلیدی در کاهش تنش‌ها و تثبیت آرامش دارد.
جمع‌بندی نهایی
حضور ایران در سوریه، بخشی از راهبرد کلان این کشور برای حفظ منافع امنیتی و استراتژیک خود در منطقه بوده است. اگرچه این حضور دستاوردهای مهمی به همراه داشته، اما مخاطرات و چالش‌هایی نیز ایجاد کرده است. ایران باید با رویکردی هوشمندانه و دیپلماسی فعال، از این حضور به‌عنوان ابزاری برای تقویت ثبات منطقه‌ای و کاهش تنش‌های بین‌المللی استفاده کند. همچنین، توجه به بازسازی سوریه و مشارکت در حفظ آرامش این کشور، می‌تواند تضمینی برای منافع ایران در بلندمدت باشد.
به قلم مرتضی سبحانی نیا
